Γιώργος Σεφέρης
Ήταν ωραίο το Σούνιο τη μέρα εκείνη του Ευαγγελισμού
πάλι με την άνοιξη.
Λιγοστά πράσινα φύλλα γύρω στις σκουριασμένες πέτρες
το κόκκινο χώμα κι ασπάλαθοι
πάλι με την άνοιξη.
Λιγοστά πράσινα φύλλα γύρω στις σκουριασμένες πέτρες
το κόκκινο χώμα κι ασπάλαθοι
δείχνοντας έτοιμα τα μεγάλα τους βελόνια
και τους κίτρινους ανθούς.
Απόμακρα οι αρχαίες κολόνες, χορδές μιας άρπας αντηχούν ακόμη ...
Γαλήνη.
- Τι μπορεί να μου θύμισε τον Αρδιαίο εκείνον;
Μια λέξη στον Πλάτωνα θαρρώ, χαμένη στου μυαλού τ' αυλάκια·
τ' όνομα του κίτρινου θάμνου
δεν άλλαξε από εκείνους τους καιρούς.
Το βράδυ βρήκα την περικοπή:
«Τον έδεσαν χειροπόδαρα» μας λέει
«τον έριξαν χάμω και τον έγδαραν
τον έσυραν παράμερα τον καταξέσκισαν
απάνω στους αγκαθερούς ασπάλαθους
και πήγαν και τον πέταξαν στον Τάρταρο, κουρέλι».
Έτσι στον κάτω κόσμο πλέρωνε τα κρίματά του
ο Παμφύλιος Αρδιαίος ο πανάθλιος Τύραννος.
31 του Μάρτη 1971
και τους κίτρινους ανθούς.
Απόμακρα οι αρχαίες κολόνες, χορδές μιας άρπας αντηχούν ακόμη ...
Γαλήνη.
- Τι μπορεί να μου θύμισε τον Αρδιαίο εκείνον;
Μια λέξη στον Πλάτωνα θαρρώ, χαμένη στου μυαλού τ' αυλάκια·
τ' όνομα του κίτρινου θάμνου
δεν άλλαξε από εκείνους τους καιρούς.
Το βράδυ βρήκα την περικοπή:
«Τον έδεσαν χειροπόδαρα» μας λέει
«τον έριξαν χάμω και τον έγδαραν
τον έσυραν παράμερα τον καταξέσκισαν
απάνω στους αγκαθερούς ασπάλαθους
και πήγαν και τον πέταξαν στον Τάρταρο, κουρέλι».
Έτσι στον κάτω κόσμο πλέρωνε τα κρίματά του
ο Παμφύλιος Αρδιαίος ο πανάθλιος Τύραννος.
31 του Μάρτη 1971
«Επί ασπαλάθων ...»
"Με το εξαίσιο ποίημα Επί Ασπαλάθων, το κύκνειο άσμα της όλης ποιητικής δημιουργίας -αφού κυκλοφόρησε την επαύριο του θανάτου του- ο Σεφέρης εκδίδει με παρρησία την ετυμηγορία του για το τέλος που αξίζει στους τυρράνους. Αφού συνειδητοποίησε το γεγονός ότι οι άνθρωποι αυτοί που εδραιώνουν το καθεστώς τους δεν έχουν σκοπό να φύγουν με το καλό και χωρίς δυσμενείς επιπτώσεις για το λαό, "Όλοι το διδάχτηκαν και το ξέρουν πως στις δικτατορικές καταστάσεις, η αρχή μπορεί να μοιάζει εύκολη, όμως η τραγωδία παραμένει, αναπότρεπτη, στο τέλος" και ότι η παρατεταμένη παραμονή τους στην εξουσία εγκυμονεί φοβερούς κινδύνους, ιδιαίτερα για την αγαπημένη του Κύπρο, που, ευτυχώς, δεν έζησε τη φρικτή τραγωδία της, ο πράος και ήμερος Σεφέρης οργίζεται, αγριεύει. Και γράφει πρώτα τη δήλωση, λιτό στην έκφραση κείμενο, κορυφαίο μήνυμα απόφασης και χρέους ενός άξιου πνευματικού ηγέτη, και ύστερα το ποίημα Επί Ασπαλάθων..., στέλνοντας τους τυράννους στη θέση που τους επιφύλαξε, ανέκαθεν η Ελλάδα: στα ζοφερά και αβυσσαλέα δώματα του Άδη, στα Τάρταρα.
ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
Στην κορύφωση του πλατωνικού διαλόγου «Πολιτεία», στα πλαίσια του 10ου και τελευταίου βιβλίου του έργου, ο συγγραφέας του αναθυμάται τις ποιητικές του πνευματικές καταβολές και επινοεί ένα μύθο, για να απαντήσει, διά στόματος Σωκράτη, στο Γλαύκωνα. Αυτός από την αρχή ήδη του 2ου βιβλίου είχε εκφράσει τις αμφιβολίες του για την αυταξία της δικαιοσύνης. Η δική του άποψη ήταν ότι το δίκαιο είναι σχετικό και φαινομενικό. Ο πρωταγωνιστής της δικής του ιστορίας, ο Γύγης, μπορούσε χάρη σ’ ένα μαγικό δαχτυλίδι να εμφανίζεται και να γίνεται αόρατος, ανάλογα με το τι τον συνέφερε κάθε φορά, να καλύπτει μ’ αυτή του τη δυνατότητα τις ανομίες του και έτσι να ξεγλιστρά από τις δαγκάνες του νόμου.
Ο Σωκράτης επανέρχεται δριμύτερος μετά από οκτώ βιβλία, για να κατακρημνίσει την άποψη του συνομιλητή του. Η δικαιοσύνη είναι γι’ αυτόν αναπόδραστη, άγρυπνη και πανταχού παρούσα. Όποιος θεωρήσει ότι της ξέφυγε πλανάται οικτρά. Μπορεί ο ίδιος να μην είναι οπαδός της άποψης του «όλα εδώ πληρώνονται», μπορεί δηλαδή να αδιαφορεί για το που κανείς εκτίει τα κρίματά του, το γεγονός όμως ότι τα εκτίει κάποια στιγμή είναι αμετάκλητο.
Για άλλους η στιγμή της ανταπόδοσης της αδικίας έρχεται γρηγορότερα και για άλλους πολύ αργότερα… Όταν όμως αυτή η στιγμή φτάσει τότε ακόμη και τα στοιχεία της φύσης συνωμοτούν για την αποκατάσταση των πραγμάτων. Όλοι ανεξαιρέτως οφείλουν να καταβάλουν το αντίτιμο του χρέους τους στη Δίκη, ανεξάρτητα από τον τόπο καταγωγής τους και τις αντιλήψεις με τις οποίες γαλουχήθηκαν. Το μεγαλύτερο αντίτιμο θα το πληρώσουν οι «σπουδαίοι» και οι «τρανοί» που καλυμμένοι πίσω από την ασυλία μιας τυραννικής εξουσίας λειτούργησαν εις βάρος του λαού τους.
Οι παραπάνω σωκρατικές απόψεις βρίσκουν εύγλωττο πάτημα στην ιστορία του Αρδιαίου, τυράννου της Παμφυλίας, που μπορεί, όσο καιρό κυβερνούσε τη χώρα του, να διέπραξε στυγερά εγκλήματα, ανάμεσα στα οποία μια πατροκτονία και μια αδελφοκτονία, η ώρα της κρίσης έφτασε όμως και γι’ αυτόν και μάλιστα σε μια ζωή όπου οι περίοδοι χάριτος έχουν περάσει ανεπιστρεπτί και το ελαφρυντικό που έχουν οι άνθρωποι στην επίγεια ζωή ότι λειτουργούν κάποιες φορές από άγνοια, εδώ δεν έχει πλέον ισχύ. Το «ουδείς εκών κακός» του Σωκράτη ισχύει για τη διάρκεια που η ανθρώπινη ψυχή βρίσκεται πολιορκημένη από τα πάθη και τα τρωτά του υλικού περιβάλλοντος που τη φιλοξενεί. Αν ο άνθρωπος δεν κάνει καμιά προσπάθεια να τιθασεύσει τη σαρκική του υπόσταση δίνοντας τα ηνία της ψυχής του στο λογιστικόν μέρος, τότε θα έρθει η ώρα που μετά θάνατον θα λογοδοτήσει γι’ αυτή του την ανόητη, άνανδρη και ασύνετη επιλογή. Είναι η στιγμή που οι φρικώδεις ομηρικές σκηνές από τον Κάτω Κόσμο, που τόσο πολύ κατέκρινε ο Πλάτων, θα επανέλθουν, για να πλήξουν αυτούς που τα εγκλήματά τους δεν επιδέχονται ούτε βελτίωσης, ούτε συγχώρεσης και γι’ αυτό κι αυτοί δεν έχουν το δικαίωμα μιας νέας μετενσάρκωσης, παρά μόνο ενός αιώνιου βασανισμού. Στην τελευταία περίπτωση ανήκει κι ο Αρδιαίος τύραννος, γι’ αυτό και όταν όλοι οι άλλοι, που έχουν εκτίσει την ποινή τους για τα προηγούμενα ατοπήματά τους ή έχουν απολαύσει το αντίτιμο για τον πρότερο έντιμο βίο τους, είναι έτοιμοι να επανέλθουν στη ζωή, ο τύραννος της Παμφυλίας θα παραμείνει εκεί ένα ράκος από τα βασανιστήρια, παράδειγμα προς αποφυγή σ’ όλους όσοι περνούν από εκεί και τον βλέπουν.
Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι μπορεί ο Πλάτων να παρουσιάζει εδώ σκηνές αποτρόπαιων τιμωριών, κάτι που δεν το συγχωρούσε στον Όμηρο, αυτό όμως μπορεί να εξηγηθεί μ’ αυτή του την επιλογή θέλει ίσως να εκφράσει την έντονη αποδοκιμασία του στα τυραννικά καθεστώτα και να αποτρέψει μελλοντικούς επίδοξους τυράννους να κυβερνήσουν, με την επίδειξη της τιμωρίας που τους περιμένει. Ο Πλάτωνας εξάλλου δεν επικρίνει τον Όμηρο για την αναφορά των εικόνων από τον Αδη αλλά για το περιεχόμενό τους. Στα έπη άδικοι και δίκαιοι παρουσιάζονται να δεινοπαθούν ανεξαιρέτως στον Κάτω Κόσμο, ενώ ο φιλόσοφος μ’ αυτές τις εικόνες απλώς στηρίζει τη θέση του για την ύπαρξη της δικαιοσύνης, για την αμοιβή των δικαίων και κυρίως για την τιμωρία των κακών.
Ο Σωκράτης επανέρχεται δριμύτερος μετά από οκτώ βιβλία, για να κατακρημνίσει την άποψη του συνομιλητή του. Η δικαιοσύνη είναι γι’ αυτόν αναπόδραστη, άγρυπνη και πανταχού παρούσα. Όποιος θεωρήσει ότι της ξέφυγε πλανάται οικτρά. Μπορεί ο ίδιος να μην είναι οπαδός της άποψης του «όλα εδώ πληρώνονται», μπορεί δηλαδή να αδιαφορεί για το που κανείς εκτίει τα κρίματά του, το γεγονός όμως ότι τα εκτίει κάποια στιγμή είναι αμετάκλητο.
Για άλλους η στιγμή της ανταπόδοσης της αδικίας έρχεται γρηγορότερα και για άλλους πολύ αργότερα… Όταν όμως αυτή η στιγμή φτάσει τότε ακόμη και τα στοιχεία της φύσης συνωμοτούν για την αποκατάσταση των πραγμάτων. Όλοι ανεξαιρέτως οφείλουν να καταβάλουν το αντίτιμο του χρέους τους στη Δίκη, ανεξάρτητα από τον τόπο καταγωγής τους και τις αντιλήψεις με τις οποίες γαλουχήθηκαν. Το μεγαλύτερο αντίτιμο θα το πληρώσουν οι «σπουδαίοι» και οι «τρανοί» που καλυμμένοι πίσω από την ασυλία μιας τυραννικής εξουσίας λειτούργησαν εις βάρος του λαού τους.
Οι παραπάνω σωκρατικές απόψεις βρίσκουν εύγλωττο πάτημα στην ιστορία του Αρδιαίου, τυράννου της Παμφυλίας, που μπορεί, όσο καιρό κυβερνούσε τη χώρα του, να διέπραξε στυγερά εγκλήματα, ανάμεσα στα οποία μια πατροκτονία και μια αδελφοκτονία, η ώρα της κρίσης έφτασε όμως και γι’ αυτόν και μάλιστα σε μια ζωή όπου οι περίοδοι χάριτος έχουν περάσει ανεπιστρεπτί και το ελαφρυντικό που έχουν οι άνθρωποι στην επίγεια ζωή ότι λειτουργούν κάποιες φορές από άγνοια, εδώ δεν έχει πλέον ισχύ. Το «ουδείς εκών κακός» του Σωκράτη ισχύει για τη διάρκεια που η ανθρώπινη ψυχή βρίσκεται πολιορκημένη από τα πάθη και τα τρωτά του υλικού περιβάλλοντος που τη φιλοξενεί. Αν ο άνθρωπος δεν κάνει καμιά προσπάθεια να τιθασεύσει τη σαρκική του υπόσταση δίνοντας τα ηνία της ψυχής του στο λογιστικόν μέρος, τότε θα έρθει η ώρα που μετά θάνατον θα λογοδοτήσει γι’ αυτή του την ανόητη, άνανδρη και ασύνετη επιλογή. Είναι η στιγμή που οι φρικώδεις ομηρικές σκηνές από τον Κάτω Κόσμο, που τόσο πολύ κατέκρινε ο Πλάτων, θα επανέλθουν, για να πλήξουν αυτούς που τα εγκλήματά τους δεν επιδέχονται ούτε βελτίωσης, ούτε συγχώρεσης και γι’ αυτό κι αυτοί δεν έχουν το δικαίωμα μιας νέας μετενσάρκωσης, παρά μόνο ενός αιώνιου βασανισμού. Στην τελευταία περίπτωση ανήκει κι ο Αρδιαίος τύραννος, γι’ αυτό και όταν όλοι οι άλλοι, που έχουν εκτίσει την ποινή τους για τα προηγούμενα ατοπήματά τους ή έχουν απολαύσει το αντίτιμο για τον πρότερο έντιμο βίο τους, είναι έτοιμοι να επανέλθουν στη ζωή, ο τύραννος της Παμφυλίας θα παραμείνει εκεί ένα ράκος από τα βασανιστήρια, παράδειγμα προς αποφυγή σ’ όλους όσοι περνούν από εκεί και τον βλέπουν.
Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι μπορεί ο Πλάτων να παρουσιάζει εδώ σκηνές αποτρόπαιων τιμωριών, κάτι που δεν το συγχωρούσε στον Όμηρο, αυτό όμως μπορεί να εξηγηθεί μ’ αυτή του την επιλογή θέλει ίσως να εκφράσει την έντονη αποδοκιμασία του στα τυραννικά καθεστώτα και να αποτρέψει μελλοντικούς επίδοξους τυράννους να κυβερνήσουν, με την επίδειξη της τιμωρίας που τους περιμένει. Ο Πλάτωνας εξάλλου δεν επικρίνει τον Όμηρο για την αναφορά των εικόνων από τον Αδη αλλά για το περιεχόμενό τους. Στα έπη άδικοι και δίκαιοι παρουσιάζονται να δεινοπαθούν ανεξαιρέτως στον Κάτω Κόσμο, ενώ ο φιλόσοφος μ’ αυτές τις εικόνες απλώς στηρίζει τη θέση του για την ύπαρξη της δικαιοσύνης, για την αμοιβή των δικαίων και κυρίως για την τιμωρία των κακών.
Ο Ηρ ο Αρμένιος διακόπτει τη δική του διήγηση και αναμεταδίδει την απάντηση ενός προσώπου σε ένα άλλο, που ήθελε να μάθει για την τύχη του Αρδιαίου, του τυράννου της Παμφυλίας, ο οποίος είχε σκοτώσει τον πατέρα και τον αδερφό του για χάρη της εξουσίας. Η απάντηση δίνεται σε ευθύ λόγο και περιγράφει την τιμωρία του Αρδιαίου και των άλλων τυράννων που ήταν αναίτια κακοί. Λέει ότι τον είδαν μαζί με άλλους την ώρα που ετοιμαζόταν να βγουν από το άνοιγμα του υπόγειου χάσματος μετά από χιλιετή κύκλο τιμωριών. Τη στιγμή που επιχειρούσαν αν ανέβουν το στόμιο μούγκριζε οργισμένο εναντίον τους. Αμέσως, τον Αρδιαίο και τους ομοίους του, τους άρπαξαν άγριοι άντρες, τους έδεσαν χειροπόδαρα, τους μαστίγωσαν, τους τράβηξαν παράμερα και τους έσερναν πάνω σε αγκαθωτούς ασπάλαθους. Ταυτόχρονα εξηγούσαν στους περαστικούς γιατί τους τιμωρούσαν και ότι θα τους ρίχνανε πάλι στα Τάρταρα για να συνεχιστεί η τιμωρία τους για άλλα χίλια χρόνια.
Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΤΙΜΩΡΙΑΣ ΤΟΥ ΤΥΡΑΝΝΟΥ
Ο Αρδιαίος ως όνομα και η χώρα του Παμφυλία δίνουν ένα εξωτικό χρώμα στην αφήγηση. Ο Πλάτωνας επιδιώκει με την αναφορά τόσο του ονόματος όσο και της περιοχής να οδηγήσει το μυαλό του ακροατή σε τόπους μακρινούς και μάλιστα στην Ανατολή όπου επικρατούσε η χλιδή και ο πλούτος. Αυτό γίνεται γιατί ο Αρδιαίος δεν είναι ιστορικό πρόσωπο αλλά ο χαρακτηριστικότερος τύπος τυράννου, του τυραννικού ανθρώπου. Ο Πλάτων επιλέγει να παρουσιάσει ιδιαίτερα την τιμωρία του τυράννου όχι μόνο γιατί έχει διαπράξει ανίατα εγκλήματα, αλλά γιατί θέλει να απαντήσει στο Θρασύμαχο, ο οποίος στην αρχή του διαλόγου Πολιτεία, είχε υποστηρίξει ότι η ζωή του τυράννου είναι τρισευτυχισμένη. Αντίθετα, υποστηρίζει ο Πλάτωνας, ούτε στη ζωή του είναι ευτυχισμένος, αλλά και μετά το θάνατό του οι τιμωρίες του είναι σκληρές. Απαντά επίσης στο Γλαύκωνα που υποστήριζε ότι ο άδικος που αποφεύγει την τιμωρία μοιάζει με θεό, είναι ισόθεος. Για τον Πλάτωνα, ο τύραννος είναι ο κατώτερος τύπος ανθρώπου στην αξιολογική κλίμακα, με πρώτο το φιλόσοφο – βασιλέα. Ο τύραννος είναι αληθινά δούλος, «φθονερός, άπιστος, άδικος, άφιλος, ανόσιος, πάσης κακίας τροφεύς και δυστυχής». Αυτός ο εκφυλισμένος τύπος ανθρώπου όχι μόνο στη ζωή αλλά και μετά το θάνατό του υπόκειται σε σκληρές τιμωρίες. Γι’ αυτό και στο μύθο του Ηρός χρειάζεται να σταθούμε στο μαρτύριό του, στην παραδειγματική τιμωρία, ώστε να διδαχτούν οι ψυχές που θα ξαναρχίσουν τη νέα επίγεια πορεία τους να αποφεύγουν τον τυραννικό τρόπο ζωής.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου